اين سرزمين را به نام هاي گوناگوني خوانده اند كه اطلاق عام بر خاص است، از جمله:
1 ـ كربلا
همان گونه كه اشاره شد، منطقه قديمي كربلا در عصر تمدن بابل، به كور بابل1 معروف بود و بعدها به صورت كربلا تغيير نام يافت. برخي نيز آن را واژه اي آرامي يا عبري يا بابلي و برگرفته از «كرب وال» مي دانند كه نام معبد بوده و آن را پرستش گاه و حرم خداوند مي دانستند.2 عده اي نيز آن را از نام آرامي «كربلاتو»،3 به معناي چيزي كه سر را با آن مي پوشانند، گرفته اند. برخي نيز آن را از «كربل» به معناي نوعي گياه كه در آن جا فراوان مي رويد و يا از «كربله» به معناي نرمي و سستي خاك در زير پاها4 و يا از واژه فارسي «كاربالا» يعني كار بلند و والا يا آسماني دانسته اند5 كه در عصر ساسانيان رايج بود و آن واژه در حقيقت معرب است. هنگام ورود امام حسين(عليه السلام) به اين سرزمين، ايشان نام آن را پرسيد. در ميان نام ها يكي كربلا بود، فرمود: «ارض كرب و بلا» و خواست از آن خارج شود كه نگذاشتند.6
قديمي ترين شعري كه نام كربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است كه عصر جاهليت را درك كرده است.
اذا هي حلّت كربلا فلعلعا
فجوز العذيب دوناً فالنوابي7
2 ـ طف
«طف» به ساحل و كناره هاي رود در سمت خشكي گويند8 و «طف البصره» به معناي بيابان و سرزمين بصره است.9 به عبارتي ديگر «طف» در لغت به سرزمين عرب مشرف بر بيابان عراق اطلاق مي شود. 10 در متون تاريخي از كربلا به سرزمين طف ياد شده است كه امام حسين(عليه السلام) در آن جا به شهادت رسيد.11 از پيامبر(صلّي الله عليه و آله) نقل شده است كه فرمود: «جبرئيل مرا خبر داده است كه فرزندم حسين پس از من در سرزمين طف كشته مي شود، جبرئيل اين خاك را برايم آورده و به من خبر داده كه محل قتل او در همين خاك خواهد بود».12
3 ـ غاضريه
كربلا را به سبب سكونت طايفه اي به نام بني غاضر، از قبيله بني اسد، در نزديكي آن، غاضريه نيز مي نامند.13 آن جا آبادي وسيع و پر رونقي بود كه در كنار فرات و در شمال كربلا قرار داشت و به آن متصل بود.14 در حقيقت به همان مكاني اطلاق مي شد كه تقريباً اكنون حرم ابوالفضل(عليه السلام) است.15 در متون تاريخي از شهادت امام حسين(عليه السلام) در راه غاضريه و آب بندي در كرانه فرات ياد شده است.16 امام صادق(عليه السلام) در آداب زيارت امام حسين(عليه السلام) مي فرمايد: «هر گاه به سوي حائر آمدي از پل عبور كن و در فرات غسل نما و در غاضريه قدم بگذار».17
4 ـ نينوا
نينوا شهري تاريخي در مقابل موصل از سرزمين بابل است كه كربلاي قديم نيز جزو آن بوده است لذا قدمت آن به عصر تمدن بابل مي رسد.18 اين شهر پايتخت دولت آشور و اين نام از اسامي آشوري است.19 در دوره هاي بعد، اين منطقه به قريه اي تبديل شد كه در نزديكي كربلاي قديم قرار داشت،20 به اين سبب گاهي نام نينوا را كربلا و كربلا را نينوا ناميده اند و ياقوت حموي نيز كربلا را جزيي از نينوا مي داند.21 امام حسين(عليه السلام) وقتي نام آن را كربلا شنيد، از نام ديگرش پرسيد. گفتند: نينوا است. همان موقع دستور داد كاروان بار گشايند و رحل اقامت افكنند.22 امروزه، تپه هايي باستاني در قريه نينوا از دوران تمدن بابلي خبر مي دهد كه به تپه هاي تاريخي معروف هستند.23
5 ـ عَقْر
«عقر» در لغت به شكاف و فاصله ميان دو مكان گفته مي شود.24 از آن جا كه اين مكان ميان بابل و كربلا25 و نزديك به بابل بود، آن را عقر و عقر بابل مي خواندند. امام حسين(عليه السلام) هنگام ورود به اين منطقه، وقتي نام اين سرزمين را پرسيد، يكي از نام هايي كه گفته شد عقر بود و امام فرمود: «از عقر به خدا پناه مي برم».26 در متون تاريخي از اين مكان به نام عقر نيز ياد شده است.27
6 ـ نواويس
اين نام ريشه اي مسيحي وسرياني دارد كه به قبرستان مسيحيان، واقع در شمال غرب كربلاي كنوني گفته مي شد. امروزه، اين قبرستان كنار درياچه سليمانيه، در محله اي به نام «براز علي» واقع شده و حسينيه ناميده مي شود.28 امام حسين(عليه السلام) به اين نام اشاره كرده اند: «گويا مي بينم كه گرگان بيابان هاي ميان نواويس و كربلا، بند بند من را از هم مي گسلند».29
7 ـ حائر
به محل دفن نواده رسول خدا(صلّي الله عليه و آله) در سرزمين كربلا، حائر يا حائر حسيني گويند.
«حائر» در لغت، اسم فاعل از حار ـ يحير است و به جايي گفته مي شود كه آب در آن جمع شود و بيرون نرود.30 به عبارتي ديگر، به حوض يا مكاني گويند كه آب و مسيل آن از زمين هاي مجاور به سوي آن سرازير شود، اما آب در آن دور زند و فراگير نشود. اين نام و مخفف آن «حير» در متون تاريخي به كربلا31 و حائر حسين، به مكان قبر و محدوده مزار امام حسين(عليه السلام) گفته شده است.
وجه تسميه آن چنين است كه وقتي متوكل دستور تخريب بارگاه و مزار امام حسين(عليه السلام) و شهيدان كربلا را صادر كرد به آن مكان آب جاري ساخت آب اطراف و دور تا دور قبر را فرا گرفت اما بر روي قبر جاري نشد. اين مكان شامل مركز اصلي حرم امام حسين(عليه السلام) و گنبد و ضريح ونيز مدفن شهيدان كربلا است. بر اساس روايتي از رسول خدا(صلّي الله عليه و آله)، حائر حسين مكاني بسيار مقدس است و عبادت در آن جا فضيلت فراوان دارد. آن حضرت به ابو سعيد خدري فرمود: «در زير گنبد و قبه او(امام حسين(عليه السلام)) دعاها و خواسته ها به اجابت مي رسد و تربت و خاك او شفا بخش است. خداوند پيشوايان معصوم را در نسل او قرار داده است».32 براي كربلا نام هاي ديگري هم ذكر شده است كه بيان آن ها موجب طولاني شدن سخن است.33
پي نوشت ها:
1. كور به معناي قريه و كور بابل يعني مجموعه قريه هاي بابل(جعفر الخليلي، موسوعة العتبات المقدسة، قسم الكربلاء ص 10 به نقل از علامه سيد هبة الدين شهرستاني) . برخي نيز گفته اند: «كور» جايي است كه آهنگر براي دميدن در آهن از شعله هاي آتش بهره مي برد و «بابل» نيز به معناي صحراي گرم است. بنابراين، معناي كلي آن شعله هاي حرارت صحرا است.(آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين والعباس، 20.)
2. آل طعمه، همان جا به نقل از لغة العرب 5/178.
3. karbalatu.
4. ابن منظور، لسان العرب، 1/86 واژه كربله؛ ياقوت حموي، معجم البلدان، 4/445؛ فراهيدي، كتاب العين 5/421. امروزه در جنوب شرقي كربلاي كنوني، منطقه اي به نام «كربله» وجود دارد كه همان منطقه قديمي و تاريخي كربلا بوده است.(آل طعمه، همان، 17) .
5. فراهيدي، كتاب العين، 5/433.
6. ياقوت حموي، همان، 4/445؛ دينوري، همان، 252.
7. جعفر الخليلي، همان، 17 به نقل از شيخ آقا بزرگ، الذريعة الي تصانيف الشيعة.
8. طف الفرات، اي شطه(ابن منظور، همان، 9/231، فراهيدي، كتاب العين، 7/406
9. ابن خياط، تاريخ خليفة بن خياط، 177.
10. ياقوت حموي، همان، 4/36.
11. دينوري، همان، 253؛ يعقوبي، تاريخ اليعقوبي، 2/231؛ خليفة بن خياط، همان جا. ابن طاووس، اللهوف علي القتلي الطفوف.
12. محسن الامين، اعيان الشيعه، 4/139.
13. فراهيدي، كتاب العين، 4/265.
14. ياقوت حموي، همان، 4/183.
15. آل طعمه، تاريخ المرقد الحسين والعباس، 25. گفته مي شود امام حسين(عليه السلام) هنگام ورود به اين منطقه، زمين هاي پيرامون بقعه كنوني را از مردم نينوا و غاضريّه به مبلغ 60 هزار درهم خريد و آن را وقف مردم منطقه كرد به شرطي كه زائران او را سه روز اطعام و پذيرايي كنند(آل طعمه، همان، 26) .
16. ابو مخنف لوط بن يحيي، مقتل الحسين.
17. جعفر ابن قولويه، كامل الزياره، 221.
18. جعفر الخليلي، همان، 15
19. يعقوبي، همان، 1/81، جعفر الخليلي، همان جا.
20. ابن منظور، لسان العرب، 12/430؛ فراهيدي. همان 8/396.
21. ياقوت حموي، همان، نينوا.
22. طبري، همان، 6/232.
23. آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين والعباس، 22.
24. فراهيدي، همان 1 / 151
25. شهر جديد كربلا در 50 كيلومتري عَقْر قرار دارد.
26. ياقوت حموي، همان، 4/136.
27. ابن منظور، همان، 4/591؛ طبري، همان، 11/54
28. آل طعمه، تاريخ مرقد الحسين و العباس، 25.
29. ابن طاووس، اللهوف علي القتلي الطفوف، 53.
30. ابن منظور، همان، 4/223.
31. فراهيدي، همان، 2/170.
32. براي اطلاع بيشتر از وجه تسميه حائر و مسائل مربوط به آن بنگريد: عبدالجواد كليد دار، تاريخ كربلا و حائر الحسين.
33. بنگريد جعفر خليلي، موسوعة العتبات المقدسه، قسم كربلا، ج8/30 ـ 40.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان
