در اين که سر امام حسين عليه‌السلام کجا دفن شده است، منابع تاريخي شيعه و سني گزارش‌هاي گوناگوني آورده‌اند تا آنجا که هفت قول در اين باره گفته شده است.
1. كربلا:
سر به بدن ملحق شده است. اين قول مشترک ميان شيعه و سني است. علماي شيعه، از جمله شيخ صدوق (متوفاي 381 ق)، سيد مرتضي (متوفاي 436 ق)، فتال نيشابوري (متوفاي 508 ق)، ابن نما حلي، سيد ابن طاووس (متوفاي 664 ق) شيخ بهايي و مجلسي اين قول را بيان کرده‌اند.
شيخ صدوق و پس از او، فتال نيشابوري در اين باره مي‌نويسند: علي بن حسين عليه السلام همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسين عليه‌السلام را به کربلا باز گرداند. (شيخ صدوق، الامالي، مجلس سي‌ و يکم، ص 232؛ فتال نيشابوري، روضة الواعظين، ص‌192و مجلسي، بحارالانوار، ج 45، ص 140).
سيد مرتضي در اين باره مي‌گويد: روايت کرده‌اند که سر امام حسين عليه‌السلام با جسد در کربلا دفن شد. (رسائل المرتضي، ج 3، ص 130).
ابن شهر آشوب بعد از نقل سخن فوق از سيد مرتضي، از قول شيخ طوسي نقل کرده است که به همين سبب (ملحق کردن سر امام به بدن و دفن آن) زيارت اربعين (از جانب امامان علهيم‌السلام) توصيه شده است. (مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، ص 85 و مجلسي، بحارالانوار، ج 44، ص 199: «قال الطوسي رحمة ‌الله: و منه زيارة الاربعين»)
ابن نماي حلي نيز نگاشته است: آنچه از اقوال بر آن مي‌توان اعتماد کرد، آن است که بعد از آن که سر امام در شهرها گردانده شد، به بدن بازگردانده شد و با جسد دفن شد. (نجم الدين محمد بن جعفر بن نما حلي، مثيرالاحزان، ص 85).
سيد ابن طاووس نوشته است: اما سر حسين عليه‌السلام، روايت شده که سر برگردانده شد و در کربلا با جسد شريفش دفن شد و عمل اصحاب بر اين معنا بوده است. (سيد ابن طاووس، اللهوف في قتلي الطفوف، ص 114).
مجلسي، يکي از وجه‌هاي استحباب زيارت امام حسين عليه‌السلام را در روز اربعين، الحاق سرهاي مقدس را به اجساد توسط علي بن حسين عليهما‌السلام بيان کرده است. مجلس، (بحارالانوار، ج 98، ص 334)، وي در جاي ديگر بعد از نقل اقوال ديگر در اين باره مي‌نويسد: مشهور بين علماي اماميه آن است که سر امام همراه بدن دفن شده است. (همان، ج 45، ص 145).
برخي انديشمندان اهل‌ تسنن نيز اين قول را بيان کرده‌اند:
ابوريحان بيروني (متوفاي 440 ق) در اين باره مي‌نويسد: و في العشرين ردّ راس الحسين عليه‌السلام الي مجثمه حتي دفن مع جثته...؛ در روز بيستم (صفر)، سر حسين عليه‌السلام به بدنش ملحق و با آن دفن گرديد. (بيروني، الاثار الباقيه عن القرون الخاليه، ص 331).
قرطبي (متوفاي 671 ق) مي‌نويسد: اماميه مي‌گويند که سر حسين عليه‌السلام پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و اين روز نزد آنان معروف است و زيارت در آن روز را زيارت اربعين مي‌نامند. (محمد بن احمد قرطبي، التذکرة في امور الموتي و امور الاخره، ج 2، ص 668).
قزويني نيز نگاشته است: روز اول ماه صفر، عيد بني‌اميه است، چون در آن روز، سر حسين عليه‌السلام را به دمشق وارد ساختند و در روز بيستم آن ماه، سر ايشان به بدن، باز گردانده شد. (زکريا محمد بن محمود قزويني، عجائب المخلوقات و الحيوانات و غرائب الموجودات، ص 45).
مناوي (متوفاي 1031 ق) نوشته است: اماميه مي‌گويند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در کربلا دفن شد. (عبدالرووف مناوي، فيض القدير، ج 1، ص 205).
اما اينكه آيا دقيقاً سر به بدن ملحق شد و يا در كنار ضريح و در نزديكى بدن دفن شد، عبارت روشنى در دست نيست و در اينجا نيز سيد بن طاووس چون و چرا را نهى كرده است.(اقبال الاعمال، ص 588.)
عده‏اى گفته‏اند: پس از آنكه سر را در زمان يزيد سه روز به دروازه دمشق آويزان كردند، پايين آورده و آن را در گنجينه‏اى از گنجينه‏هاى حكومتى گذاشتند و تا زمان سليمان بن عبدالملك در آنجا بود. سپس وى آن را بيرون آورده و پس از تكفين، آن را در گورستان مسلمانان در دمشق دفن كرد. پس از آن جانشين وى عمر بن عبدالعزيز (حكومت 99 تا 101 ق) آن را از گورستان درآورده و معلوم نشد كه با آن چه كرد! اما با توجه به تقيد او به ظواهر شريعت، به احتمال فراوان آن را به كربلا فرستاده است(الامينى، محمدامين، مع الركب الحسينى، ج 6، ص 324؛ به نقل از: مقتل الخوارزمى، ج 2، ص 75)
2. نجف اشرف در كنار قبر حضرت على(ع)
از عبارت علّامه مجلسى(ره) و نيز با پژوهش در روايات چنين به دست مى‏آيد كه رأس مبارك در نجف اشرف و در كنار قبر حضرت على(ع) دفن شده است.(بحارالانوار، ج 45، ص 145.)رواياتى همانند سلام دادن امام صادق(ع) به همراه فرزندش اسماعيل، بر امام حسين(ع) - پس از نماز خواندن بر جدشان حضرت على(ع) در نجف - به صراحت و روشنى وجود سر را در نجف تا زمان امام صادق(ع) ثابت مى‏داند.( كامل الزيارات، ص 34)
روايات ديگرى نيز همين مطلب را تأييد مى‏كند؛ به گونه‏اى كه حتى در كتاب‏هاى شيعه، زيارتى براى سر امام(ع) در نزد قبر امام على(ع) نقل شده است.( مع الركب الحسينى، ج 6، ص 325-328.)
درباره كيفيت انتقال سر به اين مكان، از قول امام صادق(ع) چنين نقل شده است: يكى از دوستداران اهل بيت(ع) در شام آن را سرقت كرد و به كنار قبر حضرت على(ع) آورد.(بحارالانوار، ج 45، ص 145.) البته اشكال اين ديدگاه آن است كه قبر حضرت على(ع) تا زمان امام صادق(ع) براى همگان شناخته شده نبود.
در روايتى ديگر آمده است: پس از آنكه سر مدّتى در دمشق بود، به كوفه نزد ابن زياد برگردانده شد و او از ترس شورش مردم، دستور داد كه آن را از كوفه خارج كرده و در نزد قبر حضرت على(ع) دفن كنند.(همان، ص 178) اشكال ديدگاه قبلى به اين ديدگاه نيز وارد است.
3. كوفه
ابن جوزى اين ديدگاه را ابراز كرده و گفته است: عمرو بن حريث مخزومى آن را از ابن زياد گرفت و پس از غسل، تكفين و خوشبو كردن، سر را در خانه خود دفن كرد.(تذكرة الخواص، ص 259؛ به نقل از: مع الركب الحسينى، ص 329.)
4. مدينه‏
ابن سعد صاحب طبقات الكبرى اين ديدگاه را پذيرفته و چنين بيان كرده است: يزيد سر را براى عمرو بن سعيد حاكم مدينه فرستاد و او پس از تكفين، آن را در قبرستان بقيع در كنار قبر مادرش فاطمه(س) دفن كرد.(ابن سعد، طبقات، ج 5، ص 112.)
اين ديدگاه به وسيله تعدادى ديگر از دانشمندان اهل سنّت (مانند خوارزمى، در مقتل الحسين(ع) و ابن عماد حنبلى در شذرات الذهب) پذيرفته شده است.(مع الركب الحسينى، ج 6، ص 330 و 331.)
اشكال مهم اين ديدگاه آن است كه قبر حضرت فاطمه(س) معلوم نبوده تا در كنار آن دفن شود.
5. شام
شايد بتوان گفت: بيشترين گزارش‏هاى اهل سنّت، حكايت از دفن سر در شام مى‏كند كه معتقدان به اين ديدگاه نيز در ميان خود اختلاف داشته و اقوال مختلفى ابراز كرده‏اند؛ همچون:
الف. در كنار دروازه فراديس كه بعدها مسجد الرأس در آن ساخته شد؛
ب. در باغى در كنار مسجد جامع اموى؛
ج. در دارالاماره؛
د. در گورستانى در دمشق؛
ه . در كنار دروازه توما.(مع الركب الحسينى، ج 6، ص 331-335.)
6. رقّة
رقّه شهرى در كنار فرات بوده كه گفته شده است: يزيد سر امام(ع) را براى آل ابى معيط - خويشان عثمان كه در آن زمان در اين شهر ساكن بودند - فرستاد و آنها، آن را در خانه‏اى دفن كردند كه بعدها آن خانه به مسجد تبديل شد.(همان، ص 334؛ به نقل از: تذكرة الخواص، ص 265.)
7. مصر (قاهره)
نقل شده است: خلفاى فاطمى - كه از آغاز نيمه دوم قرن چهارم تا آغاز نيمه دوم قرن هفتم در مصر حكم مى‏راندند و پيرو مذهب شيعى اسماعيلى بودند - سر مبارك امام حسين(ع) را از دروازه فراديس شام، به عسقلان و سپس به قاهره منتقل كردند و بر آن مقبره معروف به تاج الحسين(ع) را پس از سال 500 بنا كردند.(البداية و النهاية، ج 8، ص 205)
مقريزى سال دقيق انتقال سر از عسقلان به قاهره را سال 548 دانسته و گفته است: هنگام بيرون آوردن سر از عسقلان چنين مشاهده شد كه خون آن هنوز تازه و نخشكيده است و بويى همچون مشك از آن به مشام مى‏رسد.(مع الركب الحسينى، ج 6، ص 337) علامه سيدمحسن امين عاملى (از دانشمندان معاصر شيعه) پس از نقل انتقال سر از عسقلان به مصر مى‏گويد: «در محلّ دفن سر بارگاه بزرگى ساختند و در كنار آن نيز مسجدى بزرگ بنا كردند. من در سال 1321 ق آنجا را زيارت كرده و مردان و زنان زيادى را در حال زيارت و تضرع در آن مكان ديدم. سپس مى‏گويد: شكى در انتقال سرى از عسقلان به مصر وجود ندارد؛ اما اينكه آن سر از آن امام(ع) يا شخص ديگرى بوده، جاى شك است!(امين عاملى، سيدمحسن، لو اعج الاشجان فى مقتل الحسين(ع)، ص 250.)
علامه مجلسى(ره) نيز به نقل از گروهى از مصريان، به وجود بارگاهى عظيم در مصر با نام «مشهد الكريم» اشاره مى‏كند.(بحارالانوار، ج 45، ص 144.)
نتيجه:بررسي و تامل در اين اقوال، اين نتيجه را در بردارد که ديدگاه اول، يعني الحاق سر به بدن، مشهور و مورد اعتماد و عمل علماي شيعه است، از اين رو اين قول قابل اعتنا و پذيرش است و بنا بر گزارش‌هاي تاريخي اين الحاق در روز بيستم صفر سال 61 بوده است. بنا بر قول مشهور، اين کار توسط امام زين‌العابدين عليه‌السلام صورت گرفته است.( مجلسي، بحارالانوار، ج 45، ص 145 و همو، جلاء العيون، ص 407).
اما سرهاي بقيه شهدا:
در اين مورد هم چند قول وجود دارد که مهمترين آنها اين اين دو قول است:
1ـ در باب صغير شام كه قبرستان بسيار بزرگي است، مقبره‎اي است معروف به «مشهد رؤوس شهداء كربلا» كه نام بسياري از شهداي مدفون در آن مقبره، ذكر شده است؛ (حسين نفس مطمئنة، محمد علي عالمي، ص 365، انتشارات هاد، چاپ اول، 1372(.
2ـ اما بر اساس رأي مشهور بين علماي اماميه، بقيه سرهاي اهل بيت كه به شام فرستاده شده بودند، به همراه امام سجاد )ع) و زينب(س) به كربلا آورده شده، به اجساد مطهرشان ملحق گرديدند. (مقتل الحسين(ع)، سيد محمد تقي بحر العلوم، ص 471، بيروت، دار الزهراء، چاپ دوم، 1405 هـ ق.( هم‎چنان كه علامه‎ي مجلسي (ره) نيز بر اين مطلب تصريح فرموده، كه امام سجاد(ع) رأس مطهّر سيدالشهدا و ساير شهدا را در روز اربعين همان سال، (بيستم ماه صفر سال 61 هـ ق) از شام وارد كربلا كرده، به بدن‎هاي مطهّر آن‎ها ملحق گردانيده است. (تحقيق درباره اولين اربعين حضرت سيدالشهدا، شهيد قاضي طباطبايي، ج 3، ص 304، ناشر بنياد علمي و فرهنگي شهيد قاضي .(
مرحوم مقرم هم در كتاب «مقتل‎الحسين(ع)» بر اين نکته تاکيد دارد(مقتل الحسين(ع)، سيد عبد الرزاق مقرم، ص 469و470، انتشارات بصيرتي، قم) و مي فرمايد: ...بر اين كه سرهاي مطهر به كربلا آورده شدند، تصريح وجود دارد و اين تصريح در كتاب‎هاي شيعه و سني از جمله: حبيب السير و نفس‎المهموم، ص 253، و در روضة الواعظين فتال نيشابوري، ص 165، و در مثير‎الاحزان ابن نما حلي، ص 58، و در لهوف سيد بن طاوس، ص 112 و در اعلام الوري طبرسي، ص 151 و در مقتل‎العوالم، ص 154 و در مناقب ابن شهرآشوب، ج 2 ، ص 200 و در عجايب المخلوقات قزويني، ص 67 و در الاتحاف بحب الاشراف شبراوي، ص 12 و 23 و در تذكرة الخواص سبط ابن الجوزي، ص 150 و در الكواكب الدرية شيخ مناوي، ج 1، ص 57 و قرطبي نيز اين مطلب را ترجيح داده است.
نتيجه کلي: به نظر مشهور علماء، سر مطهر امام حسين (ع) و ساير شهداء کربلا به بدنهايشان در کربلا ملحق شده است و در همانجا مدفون است.

منبع: پرسمان دانشجويي