بقعه و آستان عسكريين ، امام هادي و امام حسن عسكري سلام الله عليهما ، شهر تاريخي سامراء را در تاريخ به عنوان شهر مذهبي ثبت كرده است .
امام هادي ( عليه السلام ) علي بن محمد بن علي بن موسي الرضا در دوم رجب 214 در قريه ابواء نزديك مدينه به دنيا آمد و در عصر متوكل ، براساس اجبار او ، در 243 ق از مدينه رهسپار سامراء شد . زيرا شنيده بود كه در مدينه پيروان و طرف داراني يافته و او را امام مي دانند . آن حضرت در مسير راه خود ابتدا وارد بغداد شد و مورد استقبال فراوان قرار گرفت و آن گاه به سامراء رفت . ايشان در طول دوران امامت تحت نظر متوكل و سپس مستعين و معتز قرار داشت . بيست سال و نه ماه در سامراء اقامت كرد و سرانجام ، در روز چهارشنبه 26 جمادي الآخر 254 در منزل خود ، كوي معروف به « شارع ابواحمد » ، از دنيا رفت . تشييع جنازه ايشان با شكوه فراوان و گريه و شيون دوست دارانش برگزار شد و او را به منزل خود بازگردانده در همان خانه شان به خاك سپردند . اين خانه را امام هادي از فرزند يك نصراني خريده بود و بسيار بزرگ و وسيع بود و ظاهراً تمامي صحن شريف امروزي را در برمي گرفت .
براساس منابع ، پيكر آن بزرگوار را وسط حياط خانه اش دفن كردند و چندي بعد فرزندش ، حسن بن علي ملقب به عسكري ( ف 260 ق ) را در كنار قبر او به خاك سپردند .
اين خانه در حلقه پادگان هاي نظامي قرار داشت و زائران و دوست داران آن دو بزرگوار از پنجره اي كه به سمت خيابان باز شده بود آنان را زيارت مي كردند و در مسجد مقابل ، كه اكنون رواق پشت سر مطهر است ، نماز زيارت مي خواندند . توليت ، حفظ و نگه داري اين مكان در دست شيعيان بود . امام حسن ( عليه السلام ) خادمي داشت كه در اين خانه ساكن بود و هرگاه قسمتي از آن خراب مي شد آن را ترميم مي كرد . اين امر تا 328 ق ، پايان عصر غيبت صغري ، ادامه داشت . اين شايد نخستين بنايي باشد كه بر فراز قبر آن بزرگواران قرار داشت . اما بناي مرقد توسط ناصر الدوله حمداني شيعي ، برادر سيف الدوله ، براي قبر اين دو بزرگوار ساخته شد . او در 333 ق ، اطراف سامراء را ديوار كشيد . قبه اي براي حرم بناكرد و روي صندوق قبر پوشش قيمتي قرار داد و خانه هايي را در اطراف حرم براي زائران ساخت .


قبرهاي خاندان عسكريين
مزار نرجس خاتون
نرجس خاتون ، مادر بزرگوار حضرت ولي عصر (عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، در 260 ق از دنيا رفت و در كنار قبر دو امام بزرگوار ، داخل ضريح آن ها ، به خاك سپرده شد . اين بانوي بزرگوار فرزند شيوعا ، پسر قيصر روم ، بود كه به عنوان كنيز به سامراء آمد و حكيمه خاتون او را به امام حسن عسكري بخشيد . نام اين بانو در روم « مليكا » بود و از نسب مادري به شمعون و همچنين حواريين حضرت مسيح مي رسيد . پس از پذيرش اسلام نام وي به « نرجس »
تغيير يافت اما به نام هاي ديگري چون ريحانه ، سوسن و صيقل نيز ناميده مي شد . ( 1 ) اين بزرگوار پس از فوت ، در خانه امام حسن عسكري در محل سكونت خويش ، كنار امام دفن شد كه اكنون داخل ضريح مطهر امامين و پشت سر آن ها قرار دارد .

مزار حكيمه خاتون
حكيمه خاتون ، دختر بزرگوار امام جواد ( عليه السلام ) و عمه امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، در دوران غيبت صغري به عنوان وكيل و نماينده حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) بود . به هنگام رحلت امام جواد ( عليه السلام ) ، او كه كودكي بيش نبود ، تحت سرپرستي امام هادي ( عليه السلام ) قرارگرفت و در زهد و تقوا سرآمد زنان عصر خود شد . از افتخارات اين بانوي بزرگوار تربيت و سرپرستي نرجس خاتون ، مادر امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) ، بود . وي در 274ق وفات يافت و داخل خانه امام هادي ( عليه السلام ) دفن شد . اين بانو را در سمت پايين پاي امام عسكري و امام هادي به خاك سپردند و ضريح او از يك سمت به ضريح آن دو امام متصل است . ضريح حكيمه خاتون ابتدا از جنس برنج بود و با تعويض ضريح امامين ، آن نيز به نقره تبديل شد .

حديثه ، ام العسكري
مادر حضرت امام حسن عسكري ( عليه السلام ) را به سبب آن كه جده امام زمان است به « جدّه » ياد كرده اند . نام هاي اين زن با تقوا و زاهد حديث ، حديثه ، سوسن ، سليل و ريحانه بوده است . در متون از وي با عنوان « وكيل » يا « نماينده حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) » ياد شده است . زيرا شيعيان از حكيمه خاتون ، عمه امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، در زمان غيبت صغري سؤال كردند كه اينك به چه كسي رجوع كنند . ايشان گفت : « به جدّه » ؛ يعني مادر ابي محمد ( عليه السلام ) . مادر امام حسن ( عليه السلام ) تا 262 ق زنده بود . او را پس از فوت در آستان عسكريين ، در خانه مسكوني خود ، به خاك سپردند .

حسين بن علي ( عليه السلام )
حسين فرزند امام هادي ( عليه السلام ) و برادر امام حسن عسكري ( عليه السلام ) است . او و امام حسن عسكري را « سبطين » مي خواندند . حسين به امامت برادر خود ، امام حسن عسكري ( عليه السلام ) ، ايمان داشت و از پيروان او بود . وي را از عابدان و زاهدان زمان خود دانسته اند. گويند صداي حضرت حجت شبيه صداي عمويش حسين بود. اين بزرگوار در پايين پاي مبارك امام هادي ( عليه السلام ) و عسكري ( عليه السلام ) دفن شده است.

ابوعبدالله جعفر بن علي
ابو عبدالله جعفر فرزند امام علي النقي ( عليه السلام ) است . او را پس از فوت ، در خانه پدرش ، همان جا كه امام هادي دفن است ، به خاك سپردند .

سمانه بنت علي ( عليه السلام )
سمانه يا سمانه مغر بيه ، مادر امام هادي ( عليه السلام ) ، ملقب به « ام الفضل » و « سيده » ، از زنان فاضل و زاهد روزگار بود كه بيشتر روزها را روزه داشت و شب ها به نيايش مي پرداخت . او در خانه امام هادي ( عليه السلام ) از دنيا رفت و درهمان جا ، كنار فرزندش ، دفن شد .

ابوهاشم جعفري
داوود بن قاسم فرزند اسحاق بن عبدالله بن جعفر بن ابي طالب و از نواده هاي جعفر طيار است . قبر او در داخل ضريح و آستان عسكريين قرار دارد . اين بزرگوار از مادر به محمد بن ابي بكر نسب مي برد زيرا مادرش ، ام حكيم ، دختر قاسم بن محمد بن ابي بكر است . او محضر پنج امام را درك كرد و از ياران امام رضا ( عليه السلام ) ، امام جواد ، امام هادي و امام عسكري شمرده شده است .

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان

ابو جعفر، سيد محمد فرزند امام هادي(عليه السلام) در 50 كيلومتري جنوب سامراء و در شمال بغداد و نزديك قريه اي به نام بلد (قريه بلد امروزه در استان صلاح الدين واقع شده است كه به سبب وجود اين قبر به « بلد سيد محمد » معروف است. اين قريه تا بغداد هشتاد كيلومتر فاصله دارد.) از نواحي دُجَيل، بين راه بغداد و سامراء، دفن شده است. او، كه از بزرگان و مبارزان عصر خود بود، در ميان شيعيان و دوست داران اهل بيت به « سبع الدجيل »، شير دجيل، معروف بود. سيد محمد در 228 ق، به دنيا آمد و در 252ق دو سال قبل از شهادت امام هادي(عليه السلام)، درحالي كه از زيارت پدر باز مي گشت در قريه بلد بيمار شد و از دنيا رفت و در همان جا خاك شد. از تاريخ بناي بقعه او اطلاعي در دست نيست و به نظر مي رسد در دوران عضد الدوله ديلمي ساخته شده باشد. نخستين كسي كه به تعمير و مرمت بقعه اين بزرگوار اقدام كرد شاه اسماعيل صفوي بود. سپس، مولي محمد رفيع بن محمد شفيع در 1198ق، به نمايندگي از سوي احمد خان دنبلي به ادامه اين كار همت گماشت. اين بقعه تا زمان ياد شده به دليل دوري از جاده اصلي سامراء چندان مورد اعتنا و توجه نبود و متروك شده بود.  با قرار گرفتن اين آستان برسرراه اصلي بغداد ـ سامراء، زائران بي شماري را به سوي خود جلب كرد و رو به آباداني نهاد. در 1208 ق، شيخ زين العابدين كاظمي آل سلماسي گنبدي از گچ و آجر برروي آن مزار بنا كرد و كاروان سرايي نيز جهت سكونت زائران، به هزينه احمد خان دنبلي، ساخته شد. در 1244 ق، ملامحمد صالح برغاني قزويني با نظارت سردار حسن خان تعميراتي روي آستان سيد محمد انجام داد. او عمارت قبلي را تخريب و آستان و گنبد را به صورت مجلل بنا كرد كه بازسازي آن شش سال طول كشيد.
در 1310 ق به كوشش مرحوم محدث نوري برخي از كاشي هاي گنبد مرمت و هشت حجره در جنوب و چهار حجره در طرف غرب صحن احداث شد. ضريحي از فولاد روي مرقد مطهر قرار گرفت و كف صحن با سنگ مرمر فرش شد. ديوارهاي اطراف، تا نيمه، با سنگ تزيين و بقيه آينه كاري گرديد. در سال هاي 1380 تا 1384ق توسعه اي در آستان مقدس امام زاده محمد توسط حاج آقا محمد طباطبايي قمي انجام يافت كه آخرين تعميرات در آن بود. اكنون، صحن به شكل مربعي با ضلع هاي 150 متري است. محيط گنبد پنجاه و ارتفاع آن 45 متر است و در كنار آن مناره اي به ارتفاع چهل متر قرار دارد كه در 1379 ق ساخته شده است. داخل حرم نيز با كاشي كاري و آينه كاري هنرمندان ايراني تزيين شده است.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان

سلمان فارسي، از ياران جليل القدر و با وفاي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و امام علي ( عليه السلام )، در دوران خلافت خليفه دوم حاكم مدائن شد. او در دوران حكومتش زندگي بسيار ساده اي داشت و همانند فقيرترين مردم زندگي مي كرد. سرانجام پس از آن كه در 36 ق وفات يافت، نزديكي ايوان كسري به خاك سپرده شد. مكان قبر او در سمت چپ كاخ كسري به فاصله چند صد متري قرار دارد. بقعه و آرامگاه او را شاه اسماعيل صفوي و صحن بسيار وسيع آن را پدر آقاخان محلاتي احداث كرد. در غرب مزار او، جامع مدائن قرار دارد.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان

به هنگام انتخاب بغداد به عنوان پايتخت در دوره خلافت منصور، در جوار اين شهر باغ هايي وجود داشت كه به شونيزيه معروف بود. منصور در 145 ق اين باغ را به عنوان مقبره خانوادگي خود انتخاب كرد و آن را « مقابر قريش » ناميد. نخستين كسي كه در اين قبرستان دفن شد جعفر فرزند منصور عباسي بود كه در 150 ق از دنيا رفت. در 179ق، امام موسي كاظم(عليه السلام) براساس دستور هارون، از مدينه به بغداد آمد و در آن شهر زنداني شد و سپس در 183 ق به دستور خليفه توسط زندان بانش، سندي بن شاهك، مسموم شد و به شهادت رسيد. ايشان را در همان مقابر قريش، مكاني كه خود قبل از آن خريده بود، به خاك سپردند.
امام كاظم(عليه السلام) چهارمين فردي بود كه در اين مقبره دفن مي شد. قبل از ايشان جعفر و سپس عيسي نوفلي در آن مكان به خاك سپرده شده بودند و سومين نفر، خليفه امين، فرزند هارون بود كه مادرش، زبيده خاتون، بر قبر او بقعه اي بنا كرد. با نظر امام جواد(عليه السلام) و به دستور مأمون بر روي مرقد امام كاظم(عليه السلام) بقعه اي ساختند و از آن پس بيشتر دولتمردان در اين قبرستان خاك شدند و هريك براي خود مقبره و بقعه اي اختصاص دادند.
امام جواد(عليه السلام) در 220 ق به دستور معتصم عباسي و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، كه عنوان همسري آن حضرت را داشت، مسموم و شهيد شد. ايشان را نيز در جوار قبر جدشان، امام موسي بن جعفر(عليه السلام)، دفن كردند.
بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتي بنا كردند و آن را كاظميه ناميدند. از آن پس مقابر قريش نام خود را به كاظميه تغيير داد. در كنار اين بقعه، مسجدي به نام مسجد باب التبن يا مسجد كاظميه قرار داشت كه شيعيان از داخل اين مسجد قبر آن دو امام را زيارت مي كردند و به همين سبب بقعه امامين به مشهد باب التين نيز معروف شد. آن هنگام براي مرقد آن دو امام گنبد و بنايي با چند حجره ساخته و خادماني را براي اداره آن انتخاب كرده بودند. در جوار اين بقعه باغي بود كه به زبيده خاتون، همسر هارون الرشيد، تعلق داشت. اين باغ محل سكونت شيعيان شده بود و آن ها در آن جا وسايل و تسهيلات لازم را براي زائران مرقد فراهم مي كردند.
در سال 336 ق به امر احمد بن بويه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شيعي آل بويه، عمارت قبلي آستان خراب شد و از نو بقعه اي با شكوه بنا گرديد و برفراز هر دو قبر ضريحي جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنين برفراز آن مقبره ها، يك گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزيين كردند. پس از او، عضدالدوله ديلمي همانند ساير مزارات امامان شيعه، تغييرات زيادي در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشيد. اين كار را به سال 369 ق انجام داد و ديواري گرداگرد شهر كشيد. بيمارستاني نيز بين كاظمين و بغداد ساخت كه خدمات درماني به زائران اين مزار ارائه كرد. از آن زمان، كاظمين به عنوان يك شهر در كنار بغداد جايگاهي ويژه يافت.
در 441 ق، به دنبال درگيري هاي شيعه و سني در محل كرخ بغداد آتش سوزي عظيمي رخ داد كه به مشهد كاظمين سرايت كرد و آسيب زيادي به بقعه مطهر رسانيد. ابوالحرث ارسلان بساسيري با كمك ابونصرفيروز، فرزند ابي كاليجار، به بازسازي و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم را تزيين و صحن شريف را بازسازي كردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب كردند.
در 490 ق، مجد الملك ابوالفضل براوستاني وزير شيعي بركيارق، از پادشاهان سلجوقي، به تعمير و بازسازي حرم پرداخت و بناهاي جديدي به اطراف آن افزود. ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد و در شمال آن مسجدي بزرگ ساخت و دو مناره زيبا و يك مكان بزرگ براي استراحت زائران و سكونت آنان احداث كرد.
صحن و حرم شريف براثر طغيان رود دجله در 569 ق دچار آسيب شد و خليفه عباسي، الناصر لدين الله، به همت وزير شيعي اش مؤيد الدين محمد قمي در 575 ق تعميراتي در آن انجام داد و حجره هايي در اطراف صحن ساخت. او در اطراف آستان خانه هايي براي زائران و فقيران بناكرد كه به « دار الضيافه » مشهور شد. علاوه برآن حجره هاي اطراف صحن را در 608 ق به مدرسه علوم ديني تبديل كرد. خليفه عباسي در چند سال بعد، كه دوباره حرم براثر طغيان دجله دچار آسيب شد، به بازسازي آن پرداخت و خرابي ها را ترميم كرد. در زمان فرزندش، الظاهر، نيز حرم مطهر دچار آتش سوزي شد و بسياري از لوازم و نفايس آن در آتش سوخت و حتي به ضريح گنبد و مناره ها خساراتي وارد شد كه خليفه به بازسازي آن پرداخت.
هنگام تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد در 656 ق، شهر كاظمين دست خوش تاراج و حريق شد. اما دو سال بعد وزير وي، عطاملك جويني، به هنگام حكومتش بر عراق به بازسازي و جبران خسارت وارده به مشهد كاظمين پرداخت و ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد. يك سده بعد، دوباره براثر طغيان دجله، حرم رو به تخريب و ويراني رفت و سلطان اويس جلايري به ترميم و تعمير آن اقدام كرد. ديوارهاي صحن را با كاشي هاي زيبا تزيين و سپس دو صندوق خاتم كاري بر روي قبرهاي مقدس نصب كرد و به جاي يك گنبد، كه در عصر آل بويه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهاي مطهر ساخت. اما بازهم چند سال بعد، يعني در 776 ق، دجله طغيان كرد و خرابي هاي زيادي در مشهد كاظمين به بار آورد. اين بارهم سلطان اويس با تلاش وزيرش به رفع ويراني ها پرداخت و قسمت هاي تخريب شده را مرمت كرد. كاروان سرايي هم براي سكونت زائران ساخت.
عمده ترين بازسازي ها و تعميرات آستان كاظمين در دوران صفويه انجام شد. شاه اسماعيل صفوي، در 926 ق، تمامي بناهاي حرم را خراب كرد و بناي زيبا و با شكوهي شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جديد كاشي كاري شده ساخت. مسجدي با شكوه و با ستون هاي ضخيم در شمال حرم احداث كرد كه اكنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوي اشتهار دارد. دو صندوق زيبا از خاتم براي قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آويزها و قنديل هاي قيمتي و فرش هاي نفيس آراست. درهاي حرم و رواق ها را نيز با نقره پوشش داد. ( 3 ) امروزه، كتيبه اي از آن اقدام ها بانام شاه اسماعيل هم چنان موجود است. سلطان محمد خدابنده، برادر وي، كه در اين سال ها در عراق حكومت مي كرد، كارهاي او را تكميل كرد. سليمان قانوني پس از تسخير عراق و سلطه عثماني ها بر بغداد، منبري زيبا از آجر و پوششي از كاشي به مسجد صفوي تقديم كرد. شاه عباس صفوي، براي نخستين بار، ضريحي از فولاد برفراز قبرهاي امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزيين كرد. در 1045 ق، شاه صفي نيز چهار مناره در گوشه هاي صحن ساخت كه اكنون هم پا برجاست.
در عصر قاجار هم توجه خاصي به مشهد كاظمين شد، آقا محمد خان قاجار تعميرات و بازسازي هاي عمده اي در حرم انجام داد. او در 1211 ق دو گنبد آستان را، از پايين تا بالا، با طلاي ناب پوشانيد. ايوان رواق جنوبي را نيز طلا كاري كرد و كف حرم و صحن را با سنگ هاي مرمر فرش كرد. خانه هايي را در اطراف صحن خريداري كرد و صحن را توسعه داد.
فتحعلي شاه قاجار در 1221 ق، داخل رواق ها را آينه كاري و كاشي كاري كرد و طلاهاي مناره ها را تجديد كرد. اين كار در 1229 ق به اتمام رسيد. بيست و شش سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجي، از دولت مردان عصر قاجار، ايوان رواق جنوبي، شرقي و غربي را طلا كاري كرد. در 1282 ق شيخ العراقين، وكيل امير كبير، از ثلث ماترك ميراث وي تعميراتي در آستان انجام داد و به بازسازي و تذهيب ايوان ها و آينه كاري حرم و رواق ها و كاشي كاري صحن پرداخت. يك سال بعد، ناصر الدين شاه ضريحي از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جاي گزين ضريح فولادي عصر صفوي كرد. برخي ديگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد ميرزا، فرزند عباس ميرزا، نيز در بازسازي و توسعه حرم نقش داشتند.
امروزه، حرم و آستان كاظمين بيش از 14514 متر مربع مساحت دارد. طول آن 123 و عرض آن 115 متر است. حرم به صورت مستطيل ساخته شده و با فضاهاي اطراف در مجموع بيش از 26 هزار متر مربع است. در هر حال، بخش زيادي از حرم و آستان از بناهاي شاه اسماعيل صفوي است و براساس كتيبه اي سال 926 ق، تاريخ پايان بنا است.

منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان