شَلَمچه منطقه‌ای مرزی در غرب خرمشهر و نزدیکترین نقطه مرزی به شهر بصره است. دشت‌ شلمچه‌ تا عمق‌ خاك‌ عراق ادامه‌ دارد. جاده ترانزیت خرمشهر – بصره از منطقه شلمچه می گذرد و در دو طرف مرز و در حوالی این نقطه گمرک و پاسگاه شلمچه ایران و عراق قرار دارند.
شلمچه یکی از مهمترین محورهای حمله ارتش عراق به ایران در 31/6/1359 بود. ارتش عراق با گذر از این منطقه به سوی خرمشهر تاخت. پس از عملیات بیت‌المقدس که به بازپس‌گیری خرمشهر به دست ارتش ایران انجامید این منطقه همچنان در دست ارتش عراق بود.
دشمن‌ در سال‌ 1364 به‌ دنبال‌ مشاهده‌ي‌ پيشروي‌هاي‌ رزمندگان‌اسلام‌، به‌ فكر ايجاد مانعي‌ غير قابل‌ عبور براي‌ نيروهاي‌ اسلام‌ افتاد؛ بنابراين‌ پيرو تدابير پدافندي‌ خود، در شمال‌ جزيره‌ي‌ بوارين‌، آب‌زيادي‌ را در زميني‌ به‌ وسعت‌ هفتاد و پنج‌ كيلومتر مربع‌، رها ساخت‌.
در طول جنگ منطقه شلمچه صحنه عملیات‌های بیت‌المقدس، رمضان، پشتیبانی والفجر8، کربلای4، کربلای5، کربلای8 و بیت المقدس7 بود که در این میان، نبرد کربلای5 از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این عمليات‌ را می توان سخت ترین عملیات نام برد.
در عملیات کربلای 5 مردان بزرگ زیادی شهید شدند که در بین ایشان سرداران شهید یدالله کلهر قائم مقام لشگر 10 سیدالشهداء و حسین خرازی فرمانده لشکر 14 امام حسین(ع) ، شهید میثمی ، دقایقی و... به چشم می خورند.
حضور پرشور مقام‌ معظم‌ رهبري‌ درتاريخ‌ هشتم‌ مهر ماه‌ 1378 در مشهد شهيدان‌ شلمچه‌، نورانيّت‌ خاصي به‌ اين‌ منطقه‌ داد و بنا به‌ دستور معظم‌له‌ مقرر شد يادمان‌ شهداي شلمچه‌ و فضاهاي‌ مورد نياز و جاده‌هاي‌ ضروري‌، طراحي‌ و اجرا شود.
در این یادمان، 8 شهید مدفون هستند که در بخش مرکزی یادمان قرار دارند. امروزه شلمچه یکی از محورهای تردد زائران کربلاست که قبل از زیارت کربلای معلی به زیارت یاران آخرالزمانی امام حسین(علیه السلام) در کربلای ایران مشرف می شوند.

منبع: راهنمای مناطق عملیاتی جبهه جنوب - ستاد مرکزی راهیان نور 1389

خرمشهر شهری است مرزي در جنوب‌غربی استان خوزستان که در محل تلاقی رودخانه‌های کارون و اروند واقع شده است و از شمال به اهواز، از شرق به بندر ماهشهر، از جنوب به آبادان و از غرب به مرز ايران و عراق محدود می شود. رودخانه کارون با گذر از داخل شهر خرمشهر( به صورت شرق به غرب) در جنوب خرمشهر به اروندرود می‌پیوندد که به این نقطه در اصطلاح سه‌راه تلاقی گفته می شود. در زمان محمدشاه قاجار در محل کنونی خرمشهر، بندری بنا شد که محمره نام گرفت. محمره که از ادغام دو کلمه ماء(آب) و حمره(سرخ) به وجود آمده به معنای آب سرخ است و خرمشهر به این دلیل که قسمت عظیمی از سواحل شهر، در بیشتر روزهای سال به علّت جزر و مدّ دریا و رسوبات رسی به رنگ قرمز می‌گرایید به این نام خوانده می‌شد. در سال1314ش، فرهنگستان ایران با نگاه به موقعیت طبیعی وسرسبزی منطقه، نام خرمشهر را برای آن پیشنهاد کرد و در سال 1316ش به دستور رضاخان محمره به خرمشهر تغییر نام داد. در دو قرن گذشته، این شهر همواره شاهد تهدیدهای بیگانگان و وسیله‌ای برای دست‌یابی به مطامع آنها بوده است. در سال 1837م ، هنگامی که هرات به سبب خودداری حاکم آن از پرداخت مالیات، توسط سپاهیان محمد شاه قاجار محاصره شده بود، نیروهای عثمانی به تحریک انگلستان  وبه بهانه سرکوب عشایر "بنی لام" که در شرق اروندرود ساکن بودند، خرمشهر را اشغال کردند که بهای آزادی آن، رفع محاصره هرات از سوی ایران بود. در سال 1847م، بر اساس معاهده دوم ارزروم، حاکمیت ایران بر خرمشهر، آبادان و سواحل شرقی اروندرود تثبیت شد که بهای آن چشم پوشی ایران از حاکمیت بر سلمانیه بود. با بازپس‌گیری هرات توسط ناصرالدین شاه در 1856م  نيروهای انگلیسی خرمشهر را اشغال کردند و درپی آن بر اساس معاهده1857م پاریس که بین ایران وانگلستان منعقد شد، به بهای آزادی خرمشهر هرات از خاک ایران جدا گشت. در جریان جنگ جهانی دوم، گرایش رضاخان به آلمان‌ها از یک سو و نگاه متفقین به موقعیت جغرافیایی ویژه ایران برای پشتیبانی از جبهه روسیه از سوی دیگر، زمینه ساز اشغال خرمشهر در شهریور1320ش شد که پس از پایان جنگ، براساس توافق قدرت‌های بزرگ اشغالگران خرمشهر را تخلیه نمودند. با از آغاز جنگ ایران و عراق در۳۱ شهریور ۱۳۵۹ خرمشهر به دلیل نزدیکی به مرز، یکی از اولین نقاطی بود که مورد حمله ارتش بعثی قرار گرفت. دشمن در نظر داشت خوزستان و خرمشهر را چند روزه اشغال کند اما مدافعان شهر تحت امر فرماندهی منطقه خرمشهر، به مدت 34 روز در مقابل ارتش عراق مقاومت کردند و همین امر خرمشهر را به عنوان نماد و سنبل مقاومت به همگان شناساند. در تاریخ ۴ آبان ۱۳۵۹ آخرین مدافعان شهر نیز به جهت فشار مضاعف دشمن و کمبود سلاح و تجهیزات مجبور به عقب‌نشینی از شهر شدند. دشمن پس از عدم موفقیت در اشغال خوزستان تجهیزات و امكانات دفاعي فراوانی را در خرمشهر و حومه آن مستقر و تمامی اطراف آن را مین‌گذاری کرد و خرمشهر را به عنوان نماد پيروزي خود در جنگ مطرح نمود. اما با همت جوانان ایرانی، خرمشهر پس از ۵۷۸ روز(حدود۱۹ماه) اشغال توسط ارتش بعثی عراق، در تاریخ ۳خرداد ۱۳۶۱ با حمله نیروهای سپاه پاسداران، ارتش و نیروی مردمی بسیج در"عملیات بیت‌المقدس" آزاد شد. در روزهاي پاياني جنگ و پس از پذيرش قطعنامه598، ارتش عراق كه هيچ‌گاه دست از خوي تجاوزكارانه خود برنداشته بود با انبوهي از لشكرهاي خود در 31/4/1367 با تهاجمي ديگر خود را به جاده اهواز- خرمشهر رساند و 30 كيلومتر از اين جاده را اشغال كرد. در حالي كه خرمشهر در خطر محاصره و اشغال مجدد قرارگرفته بود، با پيام هشدار دهنده رهبر انقلاب و با حضور سپاه و انبوه نيروهاي مردمي در اين منطقه، طي سه روز درگيري و مقاومت، دشمن مجدداً به عقب رانده شد.

منبع: اطلس‌ جغرافیای‌حماسی(1)

مسجد‌جامع خرمشهر در بخش مرکزی شهر و بین خیابان آیت‌الله خامنه‌ای‌(40 متري سابق) و رود کارون و نبش خیابان انقلاب قرار دارد. با آغاز جنگ‌تحمیلی این مسجد به دلیل موقعیت مکانی و نقش محوری در مبارزات قبل از انقلاب به کانون مقاومت مردمی 35 روزه‌ خرمشهر تبدیل شد و به عنوان مركز پشتیبانی و سازماندهی نيروهاي‌ مردمي‌ به محلی برای تبادل ‌اخبار، تجهيز، آموزش‌، جمع‌آوری کمک‌های مردمی، مداواي‌ اورژانسي ‌مجروحين‌ و نگهداري‌ موقت‌ شهدا تبدیل شد. با حضور مستمر شهید جهان‌آرا فرمانده سپاه خرمشهر و تعدادی از افسران ارتش و نیز استقرار بی سیم مادر در مسجد این مکان عملاً به مقر تاکتیکی دفاع از خرمشهر تبدیل شد. دشمن در 28/7/1359 مصادف با عید قربان با هدایت عناصر ستون‌پنجم برای اولین بار مسجدجامع را هدف گلوله‌باران خود قرار داد که در نتیجه آن بخش‌هایی از گنبد و صحن مسجد تخریب و جمعی از مدافعین به شهادت می‌رسند. صبح روز 3 آبان 1359 درگیری با دشمن در 30 متری مسجد تشدید شد و نهایتاً توسط دشمن اشغال می‌شود و با فرارسیدن شب دستور عقب‌نشینی و ترک شهر به همه مدافعان ابلاغ می‌شود. مسجدجامع خرمشهر یکی از معدود بناهایی بود که پس از آزادسازی خرمشهر همچنان پابرجا مانده بود. با پیروزی عملیات بیت‌المقدس رزمندگان بلافاصله پس از آزادسازی خرمشهر خود را به مسجدجامع رساندند و نماز شکر به جای آوردند.

منبع: اطلس جغرافياي حماسي 1

اروندکنار شهر و بخشی است در شهرستان آبادان که در ۵۲ کیلومتری جنوب‌شرقي آبادان قرار دارد. شهر اروند کنار که قبلاً قصبه يا گسبه نام داشت(قصبه النصار هم می‌گويند) در زمان پهلوي دوم و در سال ۱۳۳۸ به شهر اروندکنار تغيير نام يافت. این شهر بندری دارای اسکله و امکانات بارگیری لنج‌های کوچک است و آخرين حد خشکي در جنوب جزيره آبادان است و روبه‌روي آن شهر فاو، بندر معروف صادراتي و پايانه نفتي عراق قرار دارد. اهالی این منطقه عرب زبان بوده و بیشتر ایشان شیعه می‌باشند اما تعداد کمی از صابئین نیز در آن زندگی می‌کنند. از لحاظ طبيعي، اروندكنار به‌صورت دشت نسبتاً همواري است كه از رسوبات بين‌النهرين و نيز رسوبات رشته‌كوه زاگرس تشكيل شده است. قبل ازآغاز جنگ، بخش اروندكنار با اقدامات خرابکارانه گروه‌هاي ضدانقلاب و خلق عرب وابسته به رژیم بعث، نظیر انفجار 26دي 1358 در دبستان روستاي صحنة بخش اروندكنار و انفجار 19بهمن 1358در مدرسه سيروس شهر اروندكنار روبه‌رو بود. در اين ايام دشمن به تحركات گسترده‌اي در ساحل غربي اروندرود و مقابل اروندكنار دست زد و علاوه بر افزودن استحكامات خود در منطقه در10خرداد 1358 يك گردان توپخانه را در منطقه فاو و مقابل شهر اروندكنار به همراه واحدهاي رزمي متعدد مستقر نمود تا علاوه بر كنترل مصب اروندرود بر شهرهاي روستاهاي ايران مسلط شود. در دوم تير و دهم شهريور1359 نيز نیروی‌دریایی ارتش عراق ناوگان جنگي خود را در این منطقه متمركز نمود كه به نظر مي‌رسيد همه اين تحركات جهت كنترل بر اروندرود بوده است. مهم‌ترين پاسگاه‌هاي ايران در بخش اروندكنار پاسگاه‌هاي مينوحي، سعدوني، نهر علي‌شير، نهر ابتر و خرمال بود كه در مقابل پاسگاه‌هاي فاو شمالي و فاو جنوبي عراق به فعاليت مي‌پرداختند. پيش ازآغاز جنگ، برخي از اين پاسگاه‌ها مانند پاسگاه خرمال اروندكنار(به ويژه در يكم و بيستم شهريور1359) با تجاوز نيروي‌دريايي عراق روبه‌رو بوده است. نزديكي اروندكنار به شهر فاو كه مهم‌ترين محور ارتباطي عراق به خليج‌فارس است، بر اهميت جغرافيايي اين بخش به ويژه در زمان دفاع‌مقدس افزود به نحوی که با آغاز جنگ‌تحميلي ‌بخش و شهر اروندكنار عملاً به محاصره دشمن درآمد؛ که با مقابله رزمندگان و شكست حصر آبادان تهديد عراقي‌ها بر تصرف اروندكنار نيز از بين رفت اما همچنان بخش اروندكنار و آبادي‌هاي آن و نيز سراسر سواحل اين منطقه زیرآتش دشمن قرار داشت. اروندكنار در بهمن1364 محل تدارك رزمندگانی بود كه براي عمليات والفجر8 آماده می‌شدند. واحدهای مهندسي نيز به منظور تثبيت نيرو و تأمين نيازهاي مهندسي منطقه، پيش از عمليات فعاليت‌هاي متعددي مانند احداث جاده‌هاي آنتنی شکل، احداث مواضع توپخانه و ايجاد مواضع موشك زمين به هوا در بخش اروندكنار، مقدمات عمليات را فراهم نمودند. در عمليات والفجر8 موقعيت حساس اروندكنار به همراه نخلستان‌هاي وسيع آن كه پوشش مناسبي براي تدارك و جابجايي نيرو به شمارش مي‌آمد در موفقيت عمليات والفجر8 بسیار مؤثر بود. در شهريور1365 و طي عمليات موفقيت‌آميز كربلاي3، رزمندگان قرارگاه نوح با حركت از قسمت‌هاي جنوبي بخش اروندكنار، دو اسكله العميه و البكر كه مهم‌ترين پایانه‌های نفتی و پايگاه‌هاي دريايي عراق در خليج‌فارس بودند را منهدم ساخته و آرايش دشمن در خليج‌فارس را متلاشي ساختند. با خاتمه جنگ و اجراي مفاد قطعنامة598، اروندرود بار ديگر مرز غربي ايران تعيين شد و سواحل اروندكنار مورد استفاده مجدد مردم  این منطقه قرار گرفت.

منبع: اطلس جغرافیای حماسی(1)