نخست: اعمالى است كه در هر شب و روز اين ماه به جا آورده مى شود:
*سيد بن طاوس از حضرت امام جعفر صادق و امام موسى كاظم ـ عليهماالسلام ـ روايت كرده كه فرمودند: پس از هر نماز در ماه رمضان دعاي ذيل را بخوانيد:
اَللّـهُمَّ ارْزُقْني حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ فِي عامي هذا وَفي كُلِّ عامٍ ما اَبْقَيْتَني في يُسْرٍ مِنْكَ وَعافِيَةٍ، وَسَعَةِ رِزْقٍ، وَلا تُخْلِني مِنْ تِلْكَ الْمواقِفِ الْكَريمَةِ، وَالْمَشاهِدِ الشَّريفَةِ، وَزِيارَةِ قَبْرِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَفي جَميعِ حَوائِجِ الدُّنْيا وَالاَْخِرَةِ فَكُنْ لي، اَللّـهُمَّ اِنّي اَساَلُكَ فيـما تَقْضي وَتُقَدِّرُ مِنَ الاََمْرِ الَْمحْتُومِ في لَيْلَةِ الْقَدْرِ، مِنَ الْقَضاءِ الَّذي لا يُرَدُّ وَلا يُبَدَّلُ، اَنْ تَكْتُبَني مِنْ حُجّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ، الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ، الْمَشْكُورِ سَعْيُهُمْ، الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ، الْمُكَفَّرِ عَنْهُمْ سَيِّئاتُهُمْ، واجْعَلْ فيـما تَقْضي وَتُقَدِّرُ، اَنْ تُطيلَ عُمْري، وَتُوَسِّعَ عَلَيَّ رِزْقي، وَتُؤدِّي عَنّي اَمانَتي وَدَيْني آمينَ رَبَّ الْعالَمين.
خدايا! در اين سال و هر سال، تا زمانى كه عمرم باقى است و در آسايش و گشايش روزى به سر مى برم، زيارت خانه ات ـ بيت الحرام ـ را نصيبم گردان. و مرا از درك موقف هاى گرامى و ديدن مكان هاى شريف و زيارت قبر پيغمبرت ـ كه درودت بر او و آلش باد ـ محروم مكن.
و در برآوردن جميع احتياجات دنيا و آخرتم يارىام كن. اى خدا! از تو درخواست مى كنم هر آنچه از قضا و قَدَرت را كه در شب قدر حتمى قرار دادى و ديگر برگشت و تغييرى نمى پذيرد، مرا از حجاج بيت الحرامت قرار دهى. حاجيانى كه حجشان پسنديده، سعيشان پذيرفته، گناهانشان آمرزيده و اعمال بدشان بخشيده شده است. و عمر طولانى در راه بندگى ات و روزىام را فراوان قرار ده و امانت ها و قرضم را ادا فرما.
*هم چنين بعد از نمازها اين دعا خوانده شود:
يا عَلِيُّ يا عَظيمُ، يا غَفُورُ يا رَحيمُ، اَنْتَ الرَّبُّ الْعَظيمُ الَّذي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيءٌ وَهُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ، وَهذا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ وَكَرَّمْتَهْ، وَشَرَّفْتَهُ وَفَضَّلْتَهُ عَلَى الشُّهُورِ، وَهُوَ الشَّهْرُ الَّذي فَرَضْتَ صِيامَهُ عَلَيَّ، وَهُوَ شَهْرُ رَمَضانَ، الَّذي اَنْزَلْتَ فيهِ الْقُرْآنَ، هُدىً لِلنّاسِ وَبَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانَ، وَجَعَلْتَ فيهِ لَيْلَةَ الْقَدْرِ، وَجَعَلْتَها خَيْراً مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ، فَيا ذَا الْمَنِّ وَلا يُمَنُّ عَلَيْكَ، مُنَّ عَلَيَّ بِفَكاكِ رَقَبَتي مِنَ النّارِ فيمَنْ تَمُنَّ عَلَيْهِ،
وَاَدْخِلْنِي الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ
اى خداى بلند مقام, اى بزرگوار, اى آمرزنده,اى مهربان! تويى خداى بزرگ كه هيچ مانندى ندارد و به گفتار و كردار خلق شنوا و بينا است. و اين ماهى كه مقامش را بلند گردانيدى و بر ديگر ماه ها كرامت و شرافت بخشيدى, و روزه اش را بر من واجب گردانيدى, ماه رمضان است.
ماهى كه در آن قرآن را براى راهنمايى مردم و نشان دادن راه هدايت و جدا نمودن حق از باطل فرو فرستادى و شب قدر را در اين ماه مقرر داشتى و نيز آن شب را بر هزار ماه برترى دادى; پس اى خداى صاحب منت كه هيچ كس بر تو منت ندارد, در ميان آن همه بندگانت كه منت گزارده اى بر من منت گزار و از آتش دوزخ نجات بخش و به بهشت هميشگى داخل گردان! به حق رحمت بى پايانت اى مهربان ترين مهربانان.
* شيخ كفعمى در مصباح و بلدالامين و شيخ شهيد در مجموعه از حضرت رسول (صلي الله عليه و آله) نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود: هر كه اين دعا را در ماه رمضان بعد از هر نماز واجبى بخواند، حق تعالى گناهان او را تا روز قيامت بيامرزد، و دعا اين است:
اَللّـهُمَّ اَدْخِلْ عَلى اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ اَللّـهُمَّ اَغْنِ كُلَّ فَقيرٍ، اَللّـهُمَّ اَشْبِعْ كُلَّ جائِعٍ، اَللّـهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْيانٍ، اَللّـهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدينٍ، اَللّـهُمَّ فَرِّجْ عَنْ كُلِّ مَكْرُوبٍ، اَللّـهُمَّ رُدَّ كُلَّ غَريبٍ، اَللّـهُمَّ فُكَّ كُلَّ اَسيرٍ، اَللّـهُمَّ اَصْلِحْ كُلَّ فاسِدٍ مِنْ اُمُورِ الْمُسْلِمينَ، اَللّـهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَريضٍ، اللّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنا بِغِناكَ، اَللّـهُمَّ غَيِّر سُوءَ حالِنا بِحُسْنِ حالِكَ، اَللّـهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وَاَغْنِنا مِنَ الْفَقْرِ، اِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيءٍ قَديرٌ .
اى خدا تو بر اهل قبرها نشاط و شادمانى عطا كن؛ فقيران را بى نياز گردان؛ خدايا گرسنگان را سير گردان؛ برهنگان را لباس بپوشان؛ خدا بدهى برهكاران را ادا فرما؛ سوگواران را دل شاد ساز؛ خدايا هر غريبى را به وطن باز رسان؛ هر اسيرى را آزادى بخش؛ خدايا فسادگران در كار مسلمانان را اصلاح فرما؛ بيماران را شفا عنايت كن؛ اى خدا به غناى خود جلو فقر ما را ببند؛ بدى هاى ما را به خوبى صفات خودت تغيير ده؛ خدايا ديَن ما را ادا فرما و نادارى ما را به دارايى و بى نيازى بدل گردان كه تو بر هر چيز توانايى.
دوم: كارهايى كه در شب هاى ماه رمضان بايد به جا آورد؛ و آن چند چيز است:
1- افطار مستحب است بعد از نماز, صورت گيرد; مگر آن كه ضعف بر او غلبه كرده باشد يا جمعى منتظر باشند.
2- با چيز پاكيزه و حلال و به دور از شبهات افطار نمايد. و بهتر آن است كه با خرماى حلال افطار كند تا ثواب نمازش چهارصد برابر گردد. اگر با خرما، آب، رطب، شير، حلوا، نبات و با آب گرم، و يا هر كدام از اين ها افطار كند، نيز خوب است.
3- هنگام افطار دعاهاى وارده در اين باره را بخواند؛ از جمله آن كه بگويد:
اللهم لك صمت و على رزقك افطرت و عليك توكلت(خدايا براى تو روزه گرفتم و با روزى تو افطار مى كنم و بر تو توكل دارم. تا خدا ثواب هر كسى را كه در اين روز روزه داشته است، به او عطا كند، و اگر دعاى اللهم رب النور العظيم را كه سيد و كفعمى روايت كرده اند بخواند، فضيلت بسيار يابد.
و روايت شده كه حضرت امير المومنين على (عليه السلام) هر گاه مى خواست افطار كند مى گفت:
بسم الله; اللهم لك صمنا و على رزقك افطرنا, فتقبل منا انك السميع العليم.
به نام خدا. خدايا براى تو روزه گرفتيم و به روزى تو افطار كرديم؛ پس از ما قبول كن، زيرا كه تو شنواى دانايى.
4- هنگام لقمه اول بگويد:
بسم الله الرحمن الرحيم; يا واسع المغفرة اغفر لى
به نام خداوند بخشاينده مهربان؛ اى كه آمرزش باو گسترده است, بيامرز مرا. تا خدا او را بيامرزد.
و در روايت آمده است كه در آخر هر روز از روزهاى ماه رمضان، خدا هزار هزار كس را از آتش جهنم آزاد مى كند؛ پس از حق تعالى بخواه كه تو را يكى از آن ها قرار دهد.
5-در وقت افطار سوره قدر بخواند.
6- در وقت افطار صدقه بدهد و سپس روزه داران را افطار دهد؛ اگر چه به چند دانه خرما يا شربتى آب باشد. و از حضرت رسول (صلي الله عليه و آله) روايت شده كسى كه روزه دارى را افطار دهد, مثل اجر آن روزه دار براى وى خواهد بود; بدون آن كه چيزى از آن كم شود. و نيز از آنِ او خواهد بود ثواب كار نيكويى كه به جا آورد آن افطار كرده كه فرمود: مومنى كه لقمه اى را در ماه رمضان به مومنى بدهد، حق تعالى براى او اجر كسى را مى نويسد كه سى بندهء مومن آزاد كرده باشد و نيز از آن او است نزد حق تعالى يك دعاى پذيرفته شده.
7- در هر شب خواندن هزار مرتبه انا انزلناه آمده است.
8- اگر ممكن باشد در هر شب صد مرتبه حم دخان را بخواند.
9- در هر شب از ماه رمضان دعاى افتتاح بخواند.
10- در روايت آمده كه هر كس در هر شب از ماه رمضان سوره انا فتحنا را در نماز مستحبى بخواند آن سال حفاظت مى گردد. و از اعمالى كه مستحب است در شب هاى ماه رمضان به جا آورده شود، خواندن هزار ركعت نماز در سرتاسر اين ماه است.
و اين مطلب را عالمان بزرگ و فقيهان وارسته در كتاب هاى خود اشاره كرده و نوشته اند.
سوم: كارهاى مربوط به سحرهاى ماه مبارك رمضان است. و آن چند كار است
1- سحرى خوردن, و سحرى را ترك نكند, اگر چه با يك دانه خرماى يا يك ليوان آب باشد. و بهترين سحرها سويق يعنى قاووت و خرما است. و در خبر آمده كه حق تعالى و ملائكه صلوات مى فرستند بر كسانى كه در سحرها استغفار مى كنند، و سحرى مى خورند.
2- سوره انا انزلناه در وقت سحرها بخواند، كه هر كس اين سوره را در وقت افطار كردن و سحر بخواند گويى ثواب كسى را دارد كه در راه خدا در خون خود بغلتد.
3- بخواند دعاى شريفى را كه از حضرت امام رضا(عليه السلام) نقل شده كه فرموده اند: اين دعايى است كه حضرت امام محمد باقر(عليه السلام) در سحرهاى ماه رمضان (دعاى سحر) مى خواندند.
