پيدايش
طبق بعضي از روايات، نخستين کسي که مسجد کوفه را تأسيس کرد، حضرت آدم بود. امام صادق(عليه السلام) درباره تعيين حدود مسجد توسط حضرت آدم(عليه السلام) مي فرمايد: «حَدُّ مَسْجِدِ الْکُوفَةِ آخِرُ السَّرَّاجِينَ خَطَّهُ آدَمُ(عليه السلام) وَ أَنَا أَکْرَهُ أَنْ أَدْخُلَهُ رَاکِباً».
بنابر اين قول، مسجد کوفه به مرور زمان تخريب شده است.
در سال (17هـ. ق.)، لشکر اسلام در مدائن حضور داشتند. آب و هواي مدائن سربازاني را که از سرزمين حجاز آمده بودند، اذيت مي کرد; به طوري همه آنها ضعيف و لاغر شدند. حذيفه که اين وضعيت را ديد، نامه اي به عمر نوشت و او را از وضعيت آگاه کرد. خليفه به سعد بن ابي وقاص نامه اي نوشت که: سلمان و حذيفه را روانه کن تا سرزميني مناسب بيابند. پس از دريافت نامه خليفه، سلمان و حذيفه حرکت کردند، سلمان از طرف باختر رود فرات و حذيفه از طرف خاور رود فرات راهي شدند و هيچ سرزميني را نپسنديدند تا اينکه هر دوي آنان به سرزمين کوفه رسيدند. هر دو آن سرزمين را براي اقامت لشکر مناسب ديدند. دو رکعت نماز خواندند و از خدا خواستند آنجا را جايگاه آرامش و استواري قرار دهد. هنگامي که سعد بن ابي وقاص همراه لشکريان به
سرزمين کوفه رسيدند، دستور داد پيش از ساختن هر بنايي، مسجدي بسازند. ابو هيجاء اسدي در مکاني ايستاد و بر هر طرف تيري انداخت. به اين صورت حدود مسجد کوفه، مشخص شد.

تعليم و تربيت در مسجد کوفه
مسجد کوفه از همان ابتداي تأسيس، يکي از مراکز فرهنگي شهر به شمار مي رفت. هنگامي که امام علي(عليه السلام) در سال (36هـ. ق.) وارد کوفه شد، ابتدا به مسجد کوفه رفت و در آنجا براي مردم سخنراني کرد. امام پس از استقرار در کوفه، در مسجد کوفه تفسير قرآن و علوم ديگر درس مي داد. شاگردان زيادي همچون کميل بن زياد و ابن عباس، از محضر او استفاده کردند.

مسجد کوفه از نگاه اهل بيت(عليهم السلام)
1. جامع فضيلتها
اصبغ بن نباته مي گويد: امير المؤمنين(عليه السلام) در جمع مردم کوفه فرمود:
«خداوند چيزي را به شما بخشيده که به کس ديگر نداده است، خداوند اين نمازگاهتان را برتري ويژه اي بخشيد. اين (مسجد کوفه)، خانه آدم، جايگاه نوح، منزلگاه ادريس و مصلاّي ابراهيم خليل و برادرم خضر و نمازگاه من مي باشد. مسجد شما يکي از چهار مسجدي است که خداوند آن را براي اهلش برگزيده است. گويي آن را مي بينم که فرداي قيامت، با دو جامه سفيد، وارد محشر مي شود و کساني را که در آن نماز خوانده اند، شفاعت مي نمايد و
شفاعتش از جانب خدا رد نخواهد شد. در آينده حجر الاسود در آن نصب خواهد شد. زماني مي رسد که همين مسجد، نمازگاه مهدي(عليه السلام)، فرزندم و نمازگاه هر مؤمني مي شود. در روي زمين مؤمني نيست مگر اينکه وارد شود و به آن دل ببندد. مبادا آن را ترک و مهجورش کنيد. در آن نماز بخوانيد و با آن نماز به خدا نزديک شويد و حوائج خويش را از خدا بخواهيد. اگر مردم به فضيلت اين مسجد آگاه بودند از اکناف جهان به سوي آن مي شتافتند، اگر چه به خزيدن بر روي برف باشد.»
2. قصر بهشتي
در بعضي روايات از مسجد کوفه به عنوان «قصري از بهشت» ياد شده است. امام علي(عليه السلام) مي فرمايد:
«أَرْبَعَةٌ مِنْ قُصُورِ الْجَنَّةِ فِي الدُّنْيَا: الْمَسْجِدُ الْحَرَامُ، وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ(صلي الله عليه وآله)، وَ مَسْجِدُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ، وَ مَسْجِدُ الْکُوفَةِ».
3. سجده گاه فرشتگان
در روايات آمده است که قبل از حضرت آدم، فرشتگان در اين مکان مقدس عبادت مي کردند. امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: «أَوَّلُ بُقْعَة عُبِدَ اللَّهُ عَلَيْهَا، ظَهْرُ الْکُوفَةِ لَمَّا أَمَرَ اللَّهُ الْمَلائِکَةَ أَنْ يَسْجُدُوا لآِدَمَ، سَجَدُوا عَلَي ظَهْرِ الْکُوفَةِ، وَ إِنَّ الْمَلائِکَةَ لَتَنزلُ فِي کُلِّ لَيْلَة إِلي مَسْجِد الْکُوفَةِ».

4. جايگاه بخشش
مسجد کوفه نزد خداوند از چنان جايگاهي برخوردار است که اگر کسي وارد آن شود، گناهانش آمرزيده مي شود. امام رضا(عليه السلام) از شخصي پرسيد کجا زندگي مي کني؟ پاسخ داد در کوفه. امام درباره فضيلت مسجد کوفه به او فرمود: «فَإِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ بَيْتُ نُوح، لَوْ دَخَلَهُ رَجُلٌ مِائَةَ مَرَّة لَکَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِائَةَ مَغْفِرَة، أَمَا إِنَّ فِيهِ دَعْوَةَ نُوح(عليه السلام) حَيْثُ قَالَ: "رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوَالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً"».

5. مصلاّي پيامبران
ابو بصير از امام صادق(عليه السلام) نقل مي کند که ايشان درباره مسجد کوفه فرمود:
«نِعْمَ الْمَسْجِدُ، مَسْجِدُ الْکُوفَةِ، صَلَّي فِيهِ أَلْفُ نَبِيّ وَ أَلْفُ وَصِيّ وَ مِنْهُ فَارَ التَّنُّورُ وَ فِيهِ نُجِرَتِ السَّفِينَةُ، مَيْمَنَتُهُ رِضْوَانُ اللَّهِ وَ وَسَطُهُ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ وَ مَيْسَرَتُهُ مَکْرٌ».

فضيلتهاي مسجد کوفه
1. نماز در مسجد کوفه تمام است
وقتي شخصي به مکاني مسافرت کند و قصد ده روز نکند، نمازش شکسته است، مگر چهار مکان که استثنا شده است. امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: «تَتِمُّ الصَّلاةُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ: فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، وَ مَسْجِدِ الرَّسُولِ(صلي الله عليه وآله)، وَمَسْجِدِ الْکُوفَةِ، وَ حَرَمِ الْحُسَيْنِ ـ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ ـ ».
2. نماز در آن برابر با حج است
امام باقر(عليه السلام) درباره فضيلت نماز در مسجد کوفه مي فرمايد:
«اگر مردم مي دانستند مسجد کوفه چه فضيلتي دارد، از مکان هاي دور به آنجا مي رفتند، همانا خواندن نماز واجب در آنجا برابر با حج و نماز نافله برابر عمره است.»
همچنين امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: «النَّافِلَةُ فِي هَذَا الْمَسْجِدِ تَعْدِلُ عُمْرَةً مَعَ النَّبِيِّ(صلي الله عليه وآله)، وَ الْفَرِيضَةُ تَعْدِلُ حَجَّةً مَعَ النَّبِيِّ(صلي الله عليه و آله) ».
3. برتر از همه مساجد
امام صادق(عليه السلام) نماز در مسجد کوفه را برابر با هزار نماز در مسجدي غير از مسجد کوفه مي داند. همچنين امام رضا(عليه السلام) در فضيلت خواندن نماز در اين مکان مقدس مي فرمايد: «الصَّلاةُ فِي مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فُرادي أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِينَ صَلاةً فِي غَيْرِ جَمَاعَة».
4. اقامتگاه حضرت خضر
5. در اين مکان است که اسرافيل در صور مي دمد تا مردگان، زنده شوند.
6. منزل و سجده گاه حضرت نوح.
7. ازاين مکان هفتاد هزارنفر محشور و بدون حساب واردبهشت مي شوند.
8. نشستن در مسجد کوفه بدون تلاوت قرآن نيز عبادت است.

مقامات مسجد کوفه
در ميان مردم، مقاماتي در مسجد کوفه معلوم و مشهور است که عبارتند از:
1. رُحبه امير المؤمنان
در پيش مسجد کوفه، جايي که درِ مسجد کوفه جاي داشته، سکويي است که امام علي(عليه السلام) پيش از نماز يا مواقع ديگر، روي آن مي نشسته و به پرسش هاي مردم پاسخ مي داده است. بخشي از روايات به اين موضوع اشاره دارد.
2. دکة القضاء
مکاني که امام علي(عليه السلام) در آنجا قضاوت مي کرد. در آن موضع، ستون کوتاهي وجود داشته که روي آن اين آيه قرآن را نوشته بودند: "إِنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ اْلإِحْسانِ...".
3. بيت الطشت
بهتر است دو رکعت نماز در اين مکان خوانده شود.
محلي که يکي از معجزات امام علي(عليه السلام) در آن رخ داده است، داستان معجزه امام اين گونه است: زالويي وارد شکم دختري مي شود و با مکيدن خون بدن وي، رشد کرده و بزرگ مي گردد، در نتيجه شکم دختر همچون زنان حامله بزرگ مي شود. قصه در همه شهر مي پيچد. برادران دختر، او را نزد امام آوردند تا حکم درباره اش جاري کند، امام که در مسجد کوفه حضور داشت دستور داد، پرده اي نصب کنند. آنگاه به قابله فرمود تا دختر را پشت پرده برده و معاينه کند، قابله پس از معاينه گفت: به نظر من اين دختر حامله است. امام که عالم به غيب بود، دستور داد طشتي پر از لجن بياورند و دختر را در آن بنشانند. به دستور امام عمل کردند. زالوي بزرگ که داخل شکم دختر قرار داشت، با استشمام بوي لجن بيرون آمد و همه، حقيقت امر را فهميدند.
4. مقام حضرت آدم(عليه السلام)
ستون هفتم مسجد کوفه معروف به مقام حضرت آدم است. اين مکاني است که خداوند توبه آدم را قبول کرد. همچنين امير المؤمنين(عليه السلام) نزديک اين ستون نماز مي خواند، لذا به مقام امير المؤمنين(عليه السلام) نيز معروف است.
5. مقام حضرت ابراهيم(عليه السلام)
ستون چهارم مسجد، جنب باب انماط مکاني است که حضرت ابراهيم(عليه السلام) در آنجا نماز خوانده است. در اين مقام مقدس چهار رکعت نماز، در دو رکعت اوّل حمد و توحيد و در دو رکعت دوم، حمد و قدر بخواند.
6. مقام جبرئيل
ستون پنجم منصوب به حضرت جبرئيل مي باشد. درشب معراج که پيامبرگرامي(صلي الله عليه و آله)از بيت الحرام به مسجدالاقصي در حرکت بود، هنگامي که به سرزمين کوفه رسيد، جبرئيل به پيامبر فرمود: اي رسول خدا، اکنون مقابل مسجد کوفه ايد، پيامبر با اجازه
خداوند در آن دو رکعت نماز گزارد. همچنين امام حسن(عليه السلام) در نزديکي اين ستون نماز مي خواند، لذا به مقام امام حسن نيز معروف است.
7. مقام حضرت امام زين العابدين(عليه السلام)
ستون سوم، جايگاهي که امام سجاد(عليه السلام) در آنجا نماز خوانده است. ابو حمزه ثمالي مي گويد: «ديدم علي بن الحسين(عليهما السلام) وارد مسجد کوفه شد و دو رکعت نماز خواند و سپس سر به دعا برداشت، پس از مدتي راه مدينه را در پيش گرفت تا برگردد. به او گفتند: براي چه به اينجا آمدي؟ جايي که پدر و جدّت را کشتند؟ فرمود: «پدرم را زيارت کردم و در اين مسجد نماز خواندم.»
8. محراب امير المؤمنين(عليه السلام)
مکاني که ابن ملجم مرادي، فرق امام را شکافت و او را به شهادت رساند.
9. مقام امام صادق(عليه السلام)
راوي مي گويد: در ايّام بني عباس، روزي ديدم امام صادق از باب الفيل وارد شد و نزد ستون چهارم نماز خواند.
10. مقام حضرت خضر
11. جايگاه به گِل نشستن کشتي نوح

منبع: ره توشه عتبات عاليات؛ جمعي از نويسندگان